Rzeźba "Strusie"

 Konserwacja rzeźby „Strusie” Andrzeja Czarnoty w Czeladzi

W 2023 roku przeprowadzone zostały prace konserwatorskie przy współczesnej rzeźbie „Strusie” w Czeladzi. Inwestorem było miasto, które uzyskało dofinansowanie z programu własnego Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku pn. Rzeźba w przestrzeni publicznej dla Niepodległej – 2023, pochodzących z budżetu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego .
Rzeźba zlokalizowana jest na terenie niewielkiego skweru przy ul. Stanisława Staszica (AK 94) drogi łączącej Sosnowiec - Będzin – Czeladź – Siemianowice Śląskie - Bytom. Usytuowana przy skrzyżowaniu – rozwidleniu z ulicą Bytomską, w bezpośrednim sąsiedztwie rzeki Brynica. Rzeźba znajduje się w otoczeniu zieleni wysokiej.
Rzeźba powstała w 1998 roku. Jej projektantem i wykonawcą był regionalny artysta związany z Sosnowcem Andrzej Czarnota. Miasto Czeladź jako inwestor podpisało stosowną umowę z artystą – wykonawcą na wykonanie rzeźby według zakresu, który został sporządzony przez autora .
Autor rzeźby - Andrzej Czarnota urodził się w Sosnowcu, ukończył Państwowe Liceum Sztuk Plastycznych w Katowicach, a następnie Akademię Sztuk Pięknych w Krakowie, dyplom uzyskał w 1987 roku. Otrzymał I nagrodę za projekt form przestrzennych w ramach konkurs, a następnie wykonał rzeźbę „Strucie” dla Czeladzi w 1998 r. Drugą rzeźbę „Drzewo radości” wykonał dla Teatru Małego w Tychach w 1996 (rzeźba nie istnieje). Na wystawie w galerii „Extravagance” eksponowana była jego kolejna rzeźba „Ikar”. Andrzej Czarnota był związany z galerią „Extravagance” w Sosnowcu, zajmował się malarstwem sztalugowym, rzeźbą, instalacjami oraz edukacją artystyczną. Brał udział w wielu wystawach indywidualnych i zbiorowych. W 1998 roku był laureatem Artystycznej Nagrody Miasta Sosnowca. Zmarł w 2014 roku .
Rzeźba „Strusie” stanowi ważny element plastyczny w przebiegu głównej arterii komunikacyjnej, jest elementem ikonicznym dla miasta i posiada charakter dobrej sztuki w przestrzeni publicznej. Od momentu jej instalacji w 1998 roku, przez okres 24 lat, stała się jednym z symboli miasta.
Jest to rzeźba pełna, wolnostojąca, posadowiona na niewielkim okrągłym cokole. Rzeźba jest tak zakomponowana, że posiada trzy osie oglądu przypisane pobliskim trasom komunikacyjnym. Realizacja ta przynależy do rzeźby animalistycznej i przedstawia "Strusie". Ptaki są przedstawione w ponadnaturalnej wielkości i posiadają stylizowane sylwetki. Trzy strusie posiadają wspólny tułów i krzyżujące się nogi oraz długie szyje ze skierowanymi w trzy strony głowami. Cokół okrągły, licowany kamieniem o fakturze rwanej. Na cokole osadzona jest tabliczka ANDRZEJ CZARNOTA 1998. Wokół cokołu wyznaczony jest krąg do nasadzeń kwiatowych.
Rzeźba została wykonana metalu i tworzywa sztucznego. Konstrukcję stanowi szkielet z prętów i rur stalowych, spawanych. Głowy ptaków oraz szyje są złożone z prętów zbrojeniowych i odpowiednio przyciętych arkuszy blachy. Tułów ptaków został wykonany jako forma owalna o mocno rozbudowanej powierzchni. Materiałem jakim posłużył się autor było tworzywo sztuczne - żywica epoksydowa Epidian 5 z utwardzaczem, nakładany na osnowę z siatki zbrojącej - tkaniny szklanej. Zarówno korpus z tworzywa sztucznego jak i metalowe elementy zostały pokryte farbą przeznaczoną do malowania karoserii samochodów . Rzeźba była zabrudzona ciemnymi nawarstwieniami (brudem atmosferycznym), który zestalił się tworząc skorupę. Część rzeźby w szczególności korpusu była pokryta zielonymi nawarstwieniami będącymi nalotami biologicznymi (glony i porosty). W dolnej części zaobserwowano rdzawe zacieki będące efektem procesów korozji stali. Korpus z tworzywa sztucznego posiadał siatkę niedużych pęknięć (włosowatych), które przebiegały różnokierunkowo oraz kilka niewielkich dziur, przez które woda przedostawała się do wnętrza korpusu. Elementem newralgicznym był styk metalowych rur (nóg) z korpusem, w obrębie którego znajdowały się duże nawarstwienia korozyjne stali. Elementy stalowe częściowo pokryte były rdzawymi plamami korozyjnymi, część farby była złuszczona i odspojona od podłoża. Natomiast cokół był pokryty szarymi nawarstwieniami pochodzenia atmosferycznego, zielonymi nalotami (glony, porosty i mchy).
Interesującym problemem konserwatorskim i technologicznym wydaje się konserwacja tworzywa sztucznego, z którego został sporządzony korpus rzeźby. Tworzywa sztuczne są obecne w procesach artystycznych od czasu ich wynalezienia. Znamienne jest, iż w 1938 roku w kaplicy pałacowej pw. Opatrzności Bożej w Kończycach Wielkich, zostały zainstalowane dwa witraże – przeźrocza okienne wykonane z najnowocześniejszego materiału jakom był w owym czasie plexiglas. Plexiglas ów został dostarczony przez firmę Röhm & Haas z Darmstadtu i jest to niewątpliwie pierwsza realizacja artystyczna z tworzywa sztucznego na terenie Polski. Żywice epoksydowe, w tym Epidian 5, znalazły dość szerokie zastosowanie we współczesnej plastyce, w szczególności w rzeźbie. Używa się ich z powodzeniem jako formy do odlewania, jako skorupy, jako drobne detale, płaskorzeźby oraz duże i złożone kompozycje przestrzenne . W Polsce żywice epoksydowe produkowane były i są nadal produkowane pod nazwą „Epidian”. Materiały te zostały opracowane w Instytucie Tworzyw Sztucznych w Warszawie, a produkowany od 1958 roku w Zakładach Chemicznych w Sarzynie. Epidian otrzymuje się w wyniku reakcji polikondencjacji, po zmieszaniu z utwardzaczem, na skutek reakcji chemicznej - poliaddycji, ciecz podstawowa przekształca się w ciało stale, nietopliwe i nierozpuszczalne. Epidaian 5 jest to małocząsteczkowa żywica epoksydowa, którą można modyfikować w dość dużym zakresie w zależności od potrzeb i pomysłów artystycznych. Materiał ten cieszył się dużą popularnością wśród artystów rzeźbiarzy szczególnie od końca lat 60. tych XX wieku. Na terenie Górnego Śląska powstało kilkanaście rzeźb plenerowych, pomnikowych i sakralnych wykonanych w technologii tworzywa sztucznego – Epidianu 5, modyfikowanego różnymi wypełniaczami. Do najciekawszych przykładów możemy zaliczyć: rzeźby Andrzeja Szczepańca „Matka z dzieckiem” z Chorzowa, „Rzeźba plenerowa” z terenu Parku Śląskiego w Chorzowie, „Wenus z bufetowa” (zniszczona) i „Śniadanie na trawie” z Katowic; rzeźby Gerarda Grzywaczyka „Pomnik bohaterskich harcerzy Chorzowa”, rzeźba „pomarańczowa” na terenie OSiR Skałka w Świętochłowicach, rzeźby Zbigniewa Cierniaka „Kolarze” z terenu Parku Śląskiego w Chorzowie.
Prace konserwatorskie przy rzeźbie „Strusie” prowadziła Pracownia Konserwacji Dzieł Sztuki ARS CATHOLICA- 4 ART z Chorzowa, pod kierunkiem konserwatorki zabytków dr Anny Zadory. Kluczowymi problemami była konserwacja epidianowego korpusu rzeźby oraz konserwacja stali na styku z korpusem. Konserwacja tworzyw sztucznych w tym Epidianu 5 jest stosunkowo mało rozpoznaną dziedziną refleksji naukowej oraz badawczej. W zakresie prac przyjęto stosowanie tożsamych materiałów do wypełnienia drobnych rys (sklejenia ich) oraz uzupełnienia większych ubytków. Siatkę spękań wypełniano więc płynną żywicą epoksdową, natomiast większe ubytki szpachlami z ewentualnym zbrojeniem matami z włókna szklanego. Do Kity po wysezonowaniu następnie można było obrabiać plastycznie poprzez szlifowanie. Dodatkowo górna powierzchnię rzeźby narażoną na długo zalegający śnieg lub deszcz pokryto cienką warstwą żywicy Epidian 5. Rekonstrukcję bardzo ciekawej warstwy malarskiej wykonano lakierami samochodowymi firmy Spectral, nanosząc je pistoletem malarskim oraz pędzlem. Ostateczną warstwę zabezpieczającą lakieru bezbarwnego tej samej firmy naniesiono pistoletem malarskim. Prace malarskie pod względem plastycznym były konsultowane z żona artysty, również plastyczką panią Ewą Czarnotą.
Tak przeprowadzona konserwacja korpusu rzeźby „Strusie” jest jednym z niewielu działań specjalistycznych w zakresie konserwacji tworzywa sztucznego. Konserwacja owej rzeźby ma na celu zachowanie w dobrym stanie technicznym i estetycznym rzeźby należącej do dziedzictwa kulturowego sztuki współczesnej.

 Ryszard Szopa

 Rzeźba przed konserwacją

 Fragment korpusu z widocznymi warstwami korozji i spękań oraz ubytków w obrębie korpusu

 Widoczne pęknięcia, zabrudzenia i nawarstwienia biologiczne (porosty)

 "Echo Czeladzi", kwiecień 2023

 "Echo Czeladzi", kwiecień 2023

 

 Rzeźba "Strusie"